टिकाराम विष्ट
नेपाल हिमाल, पहाड र तराईको अनुपम सौन्दर्यले सजिएको मुलुक। प्राकृतिक सम्पदाको दृष्टिले धनी, युवा जनशक्तिको हिसाबले बलियो, र सांस्कृतिक विविधताको हिसाबले अद्वितीय देश। तर, यस्ता अपार सम्भावनाहरू बोकेको देश आज पनि “अविकसित” को श्रेणीमै किन अड्किएको छ?
यो प्रश्न केवल आजको होइन, दशकौँदेखि गरिँदै आएको छ। अझ गम्भीर र पीडादायक कुरा के भने जब हामीसँग सम्पत्ति पनि छ, सामर्थ्य पनि छ, र जनशक्ति पनि छ, तब हामी किन विश्वमा सबभन्दा गरिब देशहरू मध्ये गनिन्छौं? किन हजारौँ युवा हरेक दिन खाडी, कोरिया, जापान, अष्ट्रेलिया र अमेरिका जान बाध्य छन् ? किन विकास केवल भाषण र घोषणामा सीमित हुन्छ ?
यसको उत्तर केवल एकवटा कारणले दिइन सक्दैन। नेपाल “किन बनेन” भन्ने प्रश्नको उत्तर राजनीतिक, आर्थिक, सामाजिक, प्रशासनिक र नैतिक क्षेत्रहरूमा लुकेको छ। अब हामी ती पक्षहरूलाई विस्तृत रूपमा विश्लेषण गर्छौं।
१. राजनीतिक अस्थिरता र नेतृत्वको अकर्मण्यता
नेपालको सबैभन्दा ठूलो दुर्भाग्य भनेको राजनीतिक नेतृत्वको चरम असफलता हो। २०४६ सालको परिवर्तनपछि नेपालले बहुदलीय लोकतन्त्र पायो। त्यसपछि जनताले अनेकौं परिवर्तन देखे माओवादी द्वन्द्व, राजतन्त्रको अन्त्य, संविधान निर्माण, संघीयता र गणतन्त्र। तर परिवर्तन केवल संरचनामा भयो, संस्कारमा भएन। नेतृत्व पुरानै शैली, सोच र स्वार्थमा अड्किए।
सरकारहरू लामो समय टिक्दैनन्, नीति निरन्तरता हुँदैन। विकास योजनाहरू घोषणा हुन्छन्, तर कार्यान्वयन हुँदैन। सत्ता प्राप्ति नै अन्तिम लक्ष्य बनेको छ, सेवा होइन।
नेपालमा सरकार परिवर्तनको औसत अवधि करिब ९ महिना मात्रै छ। यस्तो अस्थिर वातावरणमा देश बनाउने दीर्घकालीन योजना कसरी बन्ने ?
२. भ्रष्टाचार र नातावादको जालो
नेपालको अर्को गहिरो रोग भ्रष्टाचार हो। राष्ट्रिय योजना आयोग होस् या स्थानीय तहदेखि माथिल्लो तहसम्म भ्रष्टाचार जरा गाडेर बसेको छ।
राजनीतिज्ञहरूले ठेक्का, नियुक्ति र बजेट बाँडफाँडमा आफ्ना नातेदार, कार्यकर्ता र आसेपासेहरूलाई प्राथमिकता दिन्छन्। परिणामस्वरूप योग्य र इमानदार नागरिकहरू बिचल्लीमा परेका छन्।
नेपालको कैयौँ योजनाहरू ५०% भन्दा बढी खर्च भए पनि अधुरा हुन्छन्, किनभने बजेट लुटिन्छ। प्रत्येक सरकारको “कमाइको मौसम”जस्तो काम गर्ने प्रवृत्तिले आम नागरिकमा राज्यप्रतिको विश्वास हराउँदै गएको छ।
३. शिक्षा प्रणालीको विफलता र युवा पलायन
नेपालको शिक्षा प्रणाली पनि विकासमा बाधक बनेको छ। आजको शिक्षाले सीप, समस्या समाधान क्षमता, र उद्यमशीलता सिकाउँदैन, केवल किताबी ज्ञानमा सीमित रहन्छ।
विगत दुई दशकमा करिब ५० लाखभन्दा बढी युवा विदेशिएका छन्। उनीहरू यहाँ रोजगारी र अवसर नपाएर परदेश जान बाध्य भएका हुन्। शिक्षित युवाहरूले नेपालमा भविष्य देख्दैनन्, र सरकार तिनलाई फर्काउन कुनै प्रयास गर्न सक्दैन।
रेमिट्यान्सले अर्थतन्त्र टेकेको भए पनि मानवशक्तिको पलायनले राष्ट्रको मेरुदण्ड भाँचिएको छ। विदेशी श्रममा उभिएको अर्थतन्त्र कहिल्यै दिगो हुँदैन।
४. आर्थिक परनिर्भरता र आयातमुखी प्रवृत्ति
नेपालमा उत्पादनभन्दा बढी आयात हुन्छ। कृषि प्रधान देश भनिए पनि हामी भारतबाट तरकारी, चीनबाट लत्ताकपडा र मलेसियाबाट काठ आयात गर्छौं।
सरकारले घरेलु उद्योगलाई संरक्षण र प्रोत्साहन दिन सकिरहेको छैन। लगानीमैत्री वातावरण छैन, नीति पारदर्शी छैन, र प्रशासनिक झन्झट धेरै छन्। यस्तो अवस्थामा निजी क्षेत्रको योगदान कमजोर भइरहन्छ।
त्यसमाथि, अर्थतन्त्रलाई चलाउन विदेशी अनुदान र ऋणको भर पर्ने परिपाटी विकासमुखी होइन, भिखमाग्ने प्रणाली हो।
५. प्रशासनिक ढिलासुस्ती र राजनीतिक हस्तक्षेप
नेपालमा योजना बनाइन्छ तर कार्यान्वयनको प्रणाली कमजोर छ। कागजमा बनाइएका सडक, पुल, अस्पतालहरू वर्षौंसम्म निर्माण हुँदैनन्।
प्रशासनिक संयन्त्रमा पारदर्शिता छैन। नियुक्ति, सरुवा, बजेट बाँडफाँड सबैमा राजनीतिक दबाब हाबी हुन्छ। नीतिगत निर्णयहरू पनि राजनीतिक स्वार्थमा गरिन्छ, जनताको हितमा होइन।
६. सामाजिक विघटन र पहिचानको राजनीति
संघीयताको नाममा प्रदेशहरू बनाइए, तर तिनको क्षमता अभावले जनता झन् निराश भएका छन्। जातीय र क्षेत्रीय पहिचानको नाममा राजनीति गरिँदै छ, जसले सामाजिक सद्भावमा दरार पैदा गरेको छ।
राजनीतिक दलहरूले मत बटुल्न जात, धर्म र क्षेत्रलाई प्रयोग गर्छन्, जसले राष्ट्रिय एकता कमजोर बनाएको छ।
७. नैतिकता र नागरिक जिम्मेवारीको अभाव
देश बन्न केवल सरकारको जिम्मा हुँदैन। नागरिकको पनि भूमिका हुन्छ। तर हामीमध्ये धेरैले कर तिर्दैनौं, नियम पालना गर्दैनौं, र सरकारी सम्पत्तिको माया गर्दैनौं।
८. हामी जनता दोषि छौ, किन?
हामी नै दोषी हौं, किनकि हामीले भ्रष्टाचार छोप्यौं। हामीले भोटमा पैसा लिएर भोट दियौं। हामीले चिनजान र जात हेरेर भोट दियौं। हामीले नेता भ्रष्ट भएको थाहा पाउँदा पनि “हाम्रो मान्छे हो” भनेर भोट दियौं। हामीले सोच्यौं – “हाम्लाई केही गरिदिए पुग्छ”, तर उनीहरूले त देशै खायो।
यी वाक्यहरू केवल भावनात्मक अभिव्यक्ति होइनन्, यी हाम्रो वर्तमान राजनीतिक र सामाजिक अवस्थाको कठोर यथार्थ हुन्। जब हामी पैसाको लोभमा, जातको पक्षपातमा वा व्यक्तिगत चिनजानको भरमा भोट दिन्छौं, तब हामी स्वतः भ्रष्टाचारलाई समर्थन गरिरहेका हुन्छौं। नेताहरूको गल्तीको आलोचना गर्नुअघि हामीले आत्ममूल्याङ्कन गर्न आवश्यक छ कि के हामी स्वयं सही बाटोमा छौं? राष्ट्र सुधार गर्नको लागि नेतामात्र होइन, सचेत नागरिक पनि हुनुपर्छ। लोकतन्त्र तब बलियो हुन्छ जब नागरिकहरू जागरुक, इमानदार र उत्तरदायी हुन्छन्। तसर्थ, अब समय आएको छ कि हामी यस्ता गल्ती दोहोर्याउनुको सट्टा भोलिको पुस्तालाई इमानदारी, नैतिकता र समावेशी सोचको उदाहरण दिऊँ। परिवर्तन बाहिरबाट होइन, भित्रबाट सुरु हुन्छ – हाम्रै सोच र मतबाट।
निष्कर्ष: अब के गर्ने ?
नेपाल बन्न न सक्नुको पछाडि धेरै पक्ष छन् — असक्षम नेतृत्व, भ्रष्ट व्यवस्था, कमजोर नीति, परनिर्भर अर्थतन्त्र, शिक्षा र रोजगारको संकट, र नागरिकको उदासीनता।
तर अब पनि ढिला भइसकेको छैन। अब हामीले आत्मसमीक्षा गर्नुपर्छ।
राजनीति अब सेवा बन्नुपर्छ, सत्ता होइन।
जनताको करको पैसा जनतालाई फिर्ता जानुपर्छ, नेता र दलाललाई होइन।
शिक्षा व्यवहारिक हुनुपर्छ, युवा स्वदेशमै बस्न सक्ने बनाइन्छ।
उद्योग, कृषि र पर्यटनमा लगानी गरेर आत्मनिर्भर अर्थतन्त्र बनाइनुपर्छ।
संघीयता कार्यान्वयनमा ईमानदार र सक्षम नेतृत्व आउनुपर्छ।
र सबैभन्दा मुख्य, नागरिक सचेत, उत्तरदायी र सक्रिय बन्नुपर्छ।
नेपाल बन्छ , जब नेतृत्व बदलिन्छ, सोच बदलिन्छ, र हामी सबै मिलेर “देश पहिलो हो भन्ने भावना बोकेर अघि बढ्छौं।
