नारायण ओली
परिचयः
तोरी एक प्रकारको दुई दलीय तेलहन बाली हो । नेपालको पहाडी तथा समथर भूभागमा यसको खेती गरिन्छ । यो नेपालको मूख्य तेलहन बाली हो । यसको बोट सानो हुँदा सागको रूपमा तरकारी बनाउन प्रयोग गरिन्छ । भूमेको सन्दर्भमा बेसी देखि लेख सम्म खेती गरिन्छ । यसको खेती लेखमा असोज महिना र बेसीमा मंसिर सम्म गर्न सकिन्छ । तेल औद्योगिक कच्चा पर्दा हो । यसको पिना मल तथा पशु आहारामा प्रयोग गर्न सकिन्छ ।
महत्व ः
खाद्य पदार्थको रुपमा प्रयोग गरिन्छ । मल तथा पशुको आहाराको रुपमा प्रयोग गर्न सकिन्छ । औद्योगिक कच्चा पदार्थको रुपमा प्रयोग गर्न सकिन्छ । यसले माटोमा नाइट्रोजन फिक्सेशन गर्ने भएको हुनाले माटाको उर्वरता वृद्धि हुन्छ ।
हावापानी ः
रायो तथा तोरि खास गरेर समशितोष्ण हावापानी देखि शितोष्ण हावापानीमा हिउँदको समयमा हुने बाली हो । चिसो हावापानीमा हुने तुषारो सहन नसक्ने खालको हुन्छ । तोरि लगाएको २५–३० दिनमा फूल फूल्न थाल्छ र ५० दिन सम्म फूलिरहन्छ ।
माटोः
तोरी खेती धेरै किसिमको माटोमा हुन्छ । हलुका बलौटे, दोमट र चिम्टाइलो माटोमा खेती गर्न सकिन्छ । प्रसस्त प्रांगारिक तत्व भएको पानी नजम्ने माटोमा हुन्छ । साधारणतया माटोको पि एच ६ देखि ७.५ हुनुपर्छ । हामीले वर्षे आलु रोपेको जमिन तथा अन्य जमिनमा पनि रोप्ने चलन छ ।
जातः
भूमे गाउँपालिकाको सन्दर्भमा धेरै जसो स्थानिय जातको तोर र शर्सु खेति गर्ने चलन छ । धेरै रोग किराको प्रकोप नहुने उत्पादन राम्रो हुने गर्छ । उन्नत खेति प्रविधिमा भने पुया बोल्ड, कृष्णा, बिकास, प्रगती लुम्ले, मोरङ तोरीको प्रयोग गरिन्छ ।
जमिनको तयारी तथा लगाउने तरिकाः
तोरी खेतीका लागि जमिन तयारी गर्दा २–३ पटक खनजोत गरी, डल्ला फुटाई माटो खुकुलो बनाउनु पर्छ ।
झारपातला राम्रोसँग फालि दाते पाता चलाई राम्रोसँग तयारी गर्नुपर्छ ।
तोरी खेती खास गरेर कार्तिक महिना भरी गर्न सकिने भएता पनि कार्तिकको दोस्रो हप्तामा खेति गर्दा उत्पादन धेरै हुन्छ ।
तर हाम्रो भूमेको सन्दर्भ तथा हावापानीमा असोज महिना देखि मंसिर महिना सम्म खेति गरिन्छ ।
३–४ से मी गहिरो बनाई बीउ रोप्नुपर्छ । प्रति हेक्टरमा ८–१० के जी का दरले बीउको आवश्यकता पर्छ । हाम्रो क्षेत्रमा आलु–तोरी– गहुको बाली चक्र अपनाउन सकिन्छ। तोरीलाई अन्य हिउँदे बालीसंग मिश्रित खेती पनि गर्न सकिन्छ ।
यसलाई रोपेको २०–२५ दिनमा फूल फूल्ने बेला सिचाइ गर्न सकिन्छ र त्यसपछि ४०–५० दिनको बीचमा पनि सिचाइ गर्दा उत्पादन राम्रो हुन्छ । यो बालीमा NPK६०ः४०ः२० का दरले प्रयोग गर्नुपर्छ । हाम्रो जस्तो प्राङ्गारिक जिल्लामा प्रसस्त मात्रामा जैविक मल, गोठे मल, कम्पोष्ट मल वा गडेउँले मल आदि प्रयोग गर्न सकिन्छ ।
झारपात तथा रोग किराहरुः
यस बालीमा बिशेश गरी अरोवेन्की नामक परजीवी झार आउने भएको हुनाले गोडमेल गरेर खाडलमा ठगाडिदिनुपर्छ । अन्य कुनै झारपात आएमा हसिभयार पूर्वक उखेलेर फाल्नुपर्छ ।
तोरी बालीमा विभिन्न किसिमका रोगो तथा किराहरुले सताउने गर्दछ । जस्तैः थोप्ले डढुवा, सेतो रोग, डाउनी बिल्डिउ, धुले ढुसी, आदि रोग ले सताउने गर्छन । यस रोगको लागि उपयुक्त व्यवस्थापन गर्नुपर्छ । तोरी बालीलाई विभिन्न किराहरुले पनि सताउने गर्छ । जस्तैः तोरीको करौते झिंगा, लाही किरा, पुतली आदिले सताउने गर्दछन । यस्ता रोग तथा किराहरुको प्रकोप देखा परेको खण्डमा प्राविधिकको सल्लाह अनुसार उपयुक्त औषधी तथा पेष्टीसाइटको प्रयोग गर्नुपर्छ ।
बाली भित्र्याउने
तोरी वाली तेलहन बाली भएको हुनाले ७५% पाकिसकेपछी होसियारपूर्पक काटेर सुकाउनुपर्छ । २/३ घाम सुकाएर तरीप चुट्नुपर्छ । केडामा ९% भन्दा कम चिस्यान भएपछि भण्डार गर्नुपर्छ । तोरी बलाको उत्पादन प्रतिहेक्टर ०.८ देखि १.५ मेट्रिक टन हुन्छ । लेखक ओली नायव पशु सेवा प्राविधिक हुन ।
