नेपालमा झण्डै ६२% भन्दा बढि कम्युनिष्टहरु नीति निर्माणको तहमा छन तर यो छुवाछूत जस्तो अमानवीय पाशविक व्यवहार को अन्त्य गर्न तिर खासै ध्यान गएको देखिदैन । सुन्दर समृद्ध र प्रगतिशील समाज तवमात्र सम्भव छ जब समाजका सबै मानव समान र समुन्नत हुन्छन । यो हुनको लागि आजको अपरिहार्य काम भनेको हाम्रो पुरातनवादी चिन्तन सोच, धर्म भित्रका गलत संस्कार हरुलाइ परिस्कृत र सवलिकरण गर्दै जात व्यवस्था जस्तो निकृष्ट र घृणित कार्यको जरैदेखि उन्मुलन गर्नु हो । जसमा सामाजिक तथा राजनीतिक नेतृत्वको ठुलो भुमिका हुन्छ ।
बिनोद सिर्पाली
“धर्म जनताको लागि अफिम हो” । (कार्ल माक्र्स)
कार्ल माक्र्सले श्रम सम्बन्धको आधारमा समाजलाई देहाय बमोजिम पाँच भागमा विभाजन गर्नुभएको थियो ।
१) आदिम साम्यवादी युग
२) दास युग
३) सामन्ती युग
४) पुँजीवादी युग
५) समाजवादी युग तथा साम्यवाद
विश्व कम्युनिस्ट सिद्धान्त मूल्य र मान्यतालाई अलिकति पनि अध्ययन गर्ने र बुझ्ने हो भने वर्गविहिन समाजको परिकल्पना बडो सुजबुझ र वैज्ञानिक ढंगले कार्ल माक्र्सले गर्नु भएको छ । माक्र्सले जर्मनीका आध्यात्मिकवादि दार्शनिक हेगेल र फायरबाखको दर्शन र सिद्धान्तको लामो अध्ययन अनुसन्धान पछि त्यसको प्रतिवाद गरेर विश्व सर्वहारा वर्गको हितमा ऐतिहासिक द्वन्द्वतात्मक भौतिकवादको प्रतिपादन गर्नुभयो । माक्र्सले पूँजी धेरै लामो समय करिब १५ वर्ष लगाएर लेखेको कृति हो । जसलाई उहाँले मेरो जीवनको सबैभन्दा महत्वपूर्ण कृति यहि हो भन्नू भयो । माक्र्सले अर्थ, समाज, राजनीति र धर्मको लामो व्याख्या अनि वैज्ञानिक ढङ्गले हल पनि दिनु भएको छ । “संसारलाइ बुझ्नु व्याख्या गर्नु मात्रै ठुलो कुरा होइन बदल्नु ठुलो कुरा हो“(कार्ल माक्स) हेगेल,कान्ट, फिच्टे र शेल्गिहरुले अध्यात्मिक ढंगले संसार को व्याख्या गर्नुभयो बुझ्नु भयो तर बदल्नको लागि खास वैज्ञानिक शुत्रधार दिन सक्नु भएन माक्र्सले नै द्वन्द्वात्मक भौतिकवाद द्वारा हल खोज्नु भयो र सिद्ध पनि गर्नु भयो । जुन दर्शण र विचारलाई लेनिन स्टालिन र माओले प्रयोग गरेर ठुलो योगदान दिनुभयो ।
आदिम साम्यवाद
मानव पाशविक अवस्थाबाट विकसित भएर मनुष्य अवस्थामा आइपुगेपछिको प्रारम्भिक जंंगली जीवनको युग नै आदिम साम्यवादी युग हो । यस युग भित्रका कयौ संघर्ष र उपयुग हरु छन । जसमध्ये आदिम साम्यवादि युगमा थुप्रै चरणहरु पार गर्दै प्रकृति सग ठुलो संघर्ष गर्दै मानव यहाँ सम्म आईपुगेको छ । आदिम साम्यवादी युगमा आगो पत्ता लगाउनु सबैभन्दा ठुलो क्रान्ति मानिन्छ ।
दासयुग
यस युगमा मानिस मानिस बिच थुप्रै लडाइ झगडाहरु हुन्छन र कमजोर मानिस वा लडाइ हार्ने मानिसहरू जीत्नेहरुले दास बनाउने चलन शुरुभयो र मानव मानव बिच ठुलो भेदभाव शुरु भयो कथित दास बनाईएका मानवहरु कौडिको भाउमा बिक्रि वितरण हुन थाले मारिन थाले र उनीहरुलाइ पाशविक व्यवहार गरिन थालियो र दासहरु भाग्छन भनेर चेनले बाँधेर राख्ने गर्दथे मालिकहरु यहि युगमा मानिस मानिस बिच ठुलो भेदभाव शुरु भयो र मानिसहरु कित्ताबन्दि भए जब दासहरुमा केही चेतना फैलिन शुरु भयो र मालिकका विरुद्ध दासहरु विद्रोह गर्न थाले र मालिकहरु अन्ततः पराजित भए । यहि दासयुगको अन्त्यको गर्भबाट सामन्तवादि युगको शुरु भयोे ।
सामन्ती युग
सामन्ती युगमा दास युगका स्वामीहरु सामन्तमा फेरिए भने दासहरु भू–दासका रुपमा परिणत भएका थिए । भूमिमा जोडिएको कारण उनीहरुलाई भूदास भनिएको हो । यिनीहरु सामन्ती युगका किसानहरु हुन्। यी किसानहरु दासजस्तो पूर्ण रुपमा समर्पित हुनु पर्दैनथ्यो । उत्पादनको साधन मुख्य रुपमा जमिन हुन्थ्यो। जमिनमाथि जमिन्दारको पूर्ण स्वामित्व हुन्थ्यो । ठूलो संख्यामा किसानहरु जमिनको स्वामित्वबाट बञ्चित थिए । सामन्तले जीवन निर्वाहका लागि सानो टुक्रा जमिन गरिखान दिन्थे र त्यसको बदलामा जमिन्दारको जमिनमा काम गर्नुपथ्र्यो । सामन्तवादी युगमा सामन्ती अर्थात् जमिन्दारद्धारा किसानहरुमाथि शोषण हुने गर्दथ्यो । यस युगमा किसान र जमिन्दार गरी दुई वर्गमा विभाजित भए । सामान्ती युगलाइ किसान र पूँजीपतिहरु मिलेर अन्त गरे ।
पूँजीवादी युग
पूँजीवादी युगको शुरु भयो । पुँजीपतिहरुले व्यक्तिगत उपयोगका लागि उत्पादन नगरी नाफाको लागि वस्तुको उत्पादन गर्ने गर्थे । नाफाका लागि वस्तुको उत्पादन गर्ने स्वतन्त्र आर्थिक पद्धति तथा उत्पादन सम्बन्धलाई पुँजीवाद भनियो । पुँजीको लगानी गरी आफूले प्रयोग गर्नुभन्दा खुल्ला बजारमा बिक्री गरी बढीभन्दा बढी नाफा आर्जन गर्ने स्वतन्त्र बजारको अवधारणामा आधारित व्यवस्था नै पुँजीवादी व्यवस्था हो । यस व्यवस्थामा उत्पादनका साधनहरु निजी स्वामित्वमा रहेका हुन्छन् । पुँजीवादी प्रणालीमा सर्वहारा वर्ग र पुँजीपति वर्ग गरी दुईवटा वर्गहरु हुन्छन्। उत्पादनका साधनहरुको निजीकरण भई सोमाथिको एकाधिकार पुँजीपति वर्गमा निहित रहन्छ । अराजकतावादी, समाजवादी, धार्मिक र राष्ट्रवादी दृष्टिकोण सहित विभिन्न राजनीतिक र दार्शनिक दृष्टिकोण बाट पूँजीवादको आलोचना गरिन्छ । कोहि मान्छन् कि पुँजीवाद क्रान्ति बाट मात्र पराजित हुन सक्छ जबकि अरु को बिश्वास छ कि संरचनात्मक परिवर्तन क्रमिक राजनीतिक सुधार बाट ल्याउन सकिन्छ । केहि आलोचकहरु विश्वास गर्छन् कि पूँजीवादको गुण छ र यसलाई सामाजिक नियन्त्रणको केहि रूप संग सन्तुलन गर्न को लागी, सामान्यतया सरकारी नियमन (जस्तै सामाजिक बजार आन्दोलन) को माध्यम बाट । पूँजीवादका आलोचकहरु बीच प्रमुख त यो आरोप हो कि पुँजीवाद स्वाभाविक रूपले शोषण, पलायन, अस्थिर,र व्यापक आर्थिक असमानता पैदा गर्दछ, मानिसहरु लाई कमजोर गर्दछ । यसले साम्राज्यवादी विस्तार र युद्धलाई प्रोत्साहित गर्दछ । पूँजीवाद को मरणासन्न रुप साम्राज्यवाद हो (क लेनिन)
समाजवाद
एक आर्थिक सामाजिक दर्शन हो । समाजवादी प्रणालीमा धन र सम्पत्तिको स्वामित्व र वितरण समाजको नियन्त्रणमा हुन्छ । एक आर्थिक, सामाजिक र वैचारिक अवधारणाको रूप मा समाजवाद निजी सम्पत्ति मा आधारित अधिकार को विरोध गर्दछ । यो एक मौलिक प्रतिज्ञा छ कि धन को उत्पादन र वितरण समाज वा राज्य को हात मा हुनु पर्छ । राजनीतिको आधुनिक अर्थमा समाजवाद पूँजीवाद को विपरीत वा मुक्त बजारको सिद्धान्तको रूप मा देखिन्छ । समाजवादको गहन व्याख्या लेनिनले गरेका छन । तर नेपालका कम्युनिस्टहरूले मा.ले.मा को सिद्धान्तलाइ गलत ढंगले भजाएर व्यत्तिगत र नाताकुट्म्ब भित्र कमाइखाने वादमा परिणत गरे । खासमा माक्र्सका मुताविक समाजवाद भनेको साम्यवादमा पुग्ने खुड्किला हो ।
साम्यवाद–ः सम्पुर्ण मानव जातिका लागि सोर्निम युग हो जहाँ मानिस सबै हिसावले विकसितभएको हुनेछ । विश्व कम्युनिस्टका महान गुरु कार्ल माक्र्सका अनुसार धर्म के हो ?–ःकार्ल माक्र्सको सबैभन्दा धेरै व्याख्या गरिएको कथन मध्ये एक हो, धर्म मानिसहरुको अफीम हो ।
कार्ल माक्र्सको तर्क छ कि धर्म यथास्थिति कायम राख्न महत्वपूर्ण भूमिका खेल्छ यस जीवनको सट्टामा जीवन पछि पुरस्कार को प्रतिज्ञा गरेर । सामाजिक असमानता वर्ग संरचनामा निहित मतभेदहरु को परिणाम हो, जस्तै सर्वहारा वर्ग र बुर्जुवा को बीच असमानता।
मुख्य सर्तहरु
सर्वहारावर्गः श्रमिक वर्ग वा तल्लो वर्ग यथास्थितिः चीजहरु को वर्तमान स्थिति; जसरी चीजहरु छन्, जसरी उनीहरु हुन सक्ने तरिका को बिरुद्ध; वर्तमान मामिला को स्थिति ।
पूँजीपति वर्गः पूँजीपति वर्ग ।
कार्ल माक्र्सको सबैभन्दा धेरै व्याख्या गरिएको कथन मध्ये एक हो, धर्म मानिसहरुको अफीम हो । यो जर्मन मूल बाट अनुवाद गरीएको थियो, “डाई धर्म … इस्ट दास ओपियम डेस वोल्क्स,“ र अक्सर “धर्म जनता को ओपियेट को रूप मा उल्लेख गरिन्छ । “सन्दर्भमा लिईयो, मार्क्स तर्क गर्दै हुनुहुन्छ कि धर्म मानिसहरु द्वारा ब्रह्माण्ड र समाजमा हाम्रो भूमिकाको बारेमा अनिश्चितता शान्त गर्न को लागी बनाइएको थियो । जनताको अफिमको रूपमा धर्मः धर्म को उन्मूलनको रूप मा जनता को भ्रम खुशी ।
प्रारम्भिक सामाजिक सिद्धान्तकारहरूले समाजमा धर्मको कार्य, व्यक्तिको जीवनमा धर्मको भूमिका, र धर्मको प्रकृति (र उत्पत्ति) को सन्दर्भमा धर्मको व्याख्या र विश्लेषण प्रदान गरे। ’सामाजिक द्वन्द्व दृष्टिकोण’ का साथ कार्ल माक्र्स तर्क गर्छन् कि यथास्थिति कायम राख्न धर्मले महत्वपूर्ण भूमिका खेल्छ । माक्र्सको तर्क छ कि धर्मले यो जीवनको सट्टामा जीवन पछि पुरस्कारमा प्रतिज्ञा गरेर यो पूरा गर्दछ । अन्य संसारका पुरस्कारहरुमा ध्यान केन्द्रित गरेर, धर्म एक विश्वदृष्टि प्रदान गरी सदस्यहरुलाई शान्त गर्दछ कि ध्यान हटाउँछ कि अन्यथा यस संसार को असमानता मा निर्देशित गरिनेछ । कार्ल माक्र्सको आलोचनात्मक दृष्टिकोणले सामाजिक असमानताहरुको समाधानका लागी कारबाहीको माग गरेको छ । यो उनको विद्वान साथीहरु को बिल्कुल विपरीत थियो, जस मध्ये धेरैले ज्ञान को खातिर छात्रवृत्ति को पिछा गरे, र यी शैक्षिक परियोजनाहरुलाई राजनीतिक लक्ष्यहरु लाई जोड दिएनन् ।
कार्ल माक्र्सले धर्मलाई एक सामाजिक नियन्त्रणको रूपमा दिईएको समाजमा यथास्थिति कायम राख्नको लागी प्रयोग गरियो ।
मुख्य सर्तहरु
यथास्थितिः चीजहरु को वर्तमान स्थिति; जसरी चीजहरु छन्, जसरी उनीहरु हुन सक्ने तरिका को विरुद्ध; वर्तमान मामिला को स्थिति ।
धर्मको माक्सवादी सिद्धान्त
सामाजिक द्वन्द्व दृष्टिकोण कार्ल माक्र्सको पूँजीवादको आलोचनामा निहित छ । माक्र्सका अनुसार पूँजीवादी समाजमा धर्मले असमान यथास्थिति कायम राख्न महत्वपूर्ण भूमिका खेल्छ, जसमा मानिसहरुका केहि समूहहरुसंग मानिसहरुको अन्य समूहहरुको तुलनामा मौलिक रुपमा धेरै स्रोत र शक्ति हुन्छ । माक्सले तर्क गरे कि बुर्जुवाले कम शक्तिशाली सर्वहारा वर्गलाई शान्त पार्न धर्मलाई औजारको रुपमा प्रयोग गरे । माक्र्सको तर्क थियो कि धर्म हो मानिस, जो स्वर्ग मा एक महान् मानिस को कल्पना, र त्यहाँ आफ्नै प्रतिबिम्ब बाहेक केहि पाउन; अब तपाइँको आफ्नै प्रतिबिम्बको लागी खोज्न बाध्य छैन, तर एक नश्वर चीज को लागी खोज, र यो गर्नु पर्छ, र त्यो निरपेक्ष सत्य हो । धर्मविहीन आलोचनाको आधार यो हो कि ः मानिसले धर्म बनाउँछ, धर्मले मान्छे बनाउँदैन । धर्म एक आत्म–चेतना र एक व्यक्ति को आत्म–गर्व हो जसले आफैलाई भेट्टाएको छैन वा आफैलाई हराएको छ । तर मानिस त्यस्तो जीव हैन, जो संसार बाहिर बाहिरिन्छ । मानिस संसार, राज्य, समाजको बासिन्दा हो । यो राज्य, यो समाज, धर्म को गठन, जो त्यहाँ विश्व–चेतना छ, किनकि यो एक (उल्टो संसार) हो । धर्म संसारको एक सिद्धान्त, एक विश्वकोश संग्रह, एक लोकप्रिय रूपमा एक तर्क, एक आध्यात्मिक सम्मान बिन्दु, सांसारिक उत्साह, नैतिक सहमति, एक कानूनी पूरक, सान्त्वना र औचित्यको एक सार्वभौमिक स्रोत हो । यो मानिसको जीवनको सार को एक सुन्दर बोध हो किनकि जीवन को सार परम सत्य हो त्यहाँ छैन । धर्मको विरुद्ध संघर्ष यसैले अप्रत्यक्ष रूप मा एक संसार को लागी एक लडाई हो जहाँ धर्म एक आध्यात्मिक सुगन्ध हो । धार्मिक संकट एकै समयमा वास्तविक संकट र विरोध को अभिव्यक्ति हो । धर्म पीडितको सास हो, मुटुविहीन संसारको मुटु हो, आत्माविहीन आत्मा हो । यो जनताको अफिम हो ।
भ्रामक सुख दिने धर्मलाई समाप्त गरी वास्तविक सुख माग्नु पर्छ । विद्यमान परिस्थितिको भ्रम त्याग्ने माग भ्रम चाहिने स्थितिलाई त्याग्ने माग हो । तेसैले भ्रुण रूप मा, यो आँसु–घाटीको एक आलोचना हो जसको धर्म हेल हो । यो आलोचनाले त्यो काल्पनिक माला भत्काएको छ ताकि मानिस, एक धमिलो, अलंकृत माला लगाएको भए पनि, माला हल्लाउन र एउटा जीवित फूल छनौट गर्न सक्छ । धार्मिक भ्रम को आलोचना को लक्ष्य यो हो कि मान्छे आफ्नो कार्य र दिमाग संग तर्क गर्न सक्छ, र एक आत्म सत्य बनाउन, र आफ्नो सत्य को सूर्यको चारों ओर घुम्न सक्छ । धर्म मात्र एक भ्रमपूर्ण सूर्य हो, जो यसको वरिपरि घुम्छ जब सम्म यो आफ्नै सत्य को वरिपरि घुम्न असमर्थ हुन्छतसर्थ, इतिहासको काम यो हो कि जब संसार सत्य भन्दा बाहिर गयो, तब सत्य त्यहाँ स्थापित हुनु पर्छ । दर्शनको तत्काल काम, जो इतिहासको जिम्मेवारी हो, यो हो कि जब मानिस को आत्म–विरोधाभास को पवित्र रूप हटाइएको छ, तब उसको आत्म–विरोधाभासको अपवित्र रूप लाई हटाउनु पर्छ । यसरी स्वर्गको आलोचना पृथ्वीको आलोचना, धर्मको आलोचना कानूनको आलोचना र धर्मशास्त्रको आलोचना राजनीतिको आलोचनामा परिणत हुन्छ । आलोचनाको हतियार कहिल्यै, वास्तवमा, हतियार द्वारा आलोचना प्रतिस्थापन गर्न सक्दैन । केवल शारीरिक शक्तिहरु शारीरिक शक्तिहरुलाई उखाल्न सक्छन् । तर पनी एक सिद्धान्त एक भौतिक बल को रूप मा लिन्छ, यदि यो जनता द्वारा आत्मसात गरिन्छ । जे होस् सिद्धान्तमा जनताको कब्जा गर्ने शक्ति छ, र मात्र तब यो कट्टरपन्थीको जन्म दिन्छ । कट्टरपन्थी हुन को लागी एक सिद्धान्तको मूल सम्म पुग्न को लागी छ । तर मानिसको जरा मानिस आफैं हो। जर्मन सिद्धान्तहरु र यसको प्रयोगात्मक शक्तिको कट्टरपन्थीको स्पष्ट प्रमाण हो यो धर्म को सकारात्मक उन्मूलन संग शुरू हुन्छ । धर्मको आलोचना यो शिक्षा संगै समाप्त हुन्छ कि मानिस मानिस को लागी अतिमानव हो, त्यसैले त्यहाँ ती सबै सम्बन्धहरुलाई उखाल्न आवश्यक छ जसले मानिसलाई दास, नीच र दलित बनाउँछ । यो त भयो विश्व सर्वहारा वर्गका महानगुरु द्वन्द्वात्मक भौतिकवादका पिता कार्ल माक्र्स को विश्वदृष्टिकोण र वैज्ञानिक व्याख्या । अव सन्दर्भ नेपाली कम्युनिस्ट नेताहरुको दृष्टिकोण माक्र्सवादी कम्युनिस्ट विचारधारालाई मान्ने संसारभरिका कम्युनिस्ट पार्टी र तिनका नेता तथा कार्यकर्ताहरु माक्र्सको सिद्धान्त र दृष्टिकोणबाट अलग रहेर कम्युनिस्ट हुन सक्दैनन नेपाल सदियौ देखि हिन्दुवर्णाश्रम र जात व्यवस्थामा आधारित राज्य व्यवस्था हो । मनुस्मृति,१९१०को मुलुकि ऐन कै श्रृङखलावद्व कानूनी व्यवस्था अहिले सम्म पनि हावि छ । जुन व्यवस्थाले कथित दलित समुदायलाई नर्गको जीवन जीउने बनायो र अझै बनाईदै छ । नेपालका ब्राह्मणवादिहरु जसले सदियौ देखि कानूनी र संस्थागत रुपमै दलित समुुुुदायलाई माथि उठ्न दिएनन र अझै पनि चाहादैनन । नेपालका कुनै पनि राजनीतिक दलले दलित समुदायको मुद्वा मुल मुद्वा बनाउन सकेनन र एउटा सामन्य छेउ किनारको मुद्दा सम्झिए । तर कम्युनिस्ट नेताहरुले यो विषयलाइ मुख्य रुपमा उठाउछन र समाधान गर्छन भन्ने ठुलो आशा अभिलाषा थियो तर नेपालका कम्युनिष्टहरु अहिले आएर कम्युनिस्ट सिद्धान्त विपरीत धर्मलाई प्रसय दिएर जातिय मुद्दालाई गौण बिषय ठानिरहेका छन । जुन धर्मले समाजमा मानिसलाई अछुत बनाएर राख्ने मुख्य भुमिका खेलिरहेको छ । जुन हिन्दुअतिवाद भित्र ठुलो विभेद आज पनि कायम छ त्यसलाई सुधार गर्नु पर्ने आजको मुख्य काम हो । नेपालका कम्युनिष्ट नेताहरु अहिले राम,जानकि र पशुपति मन्दिरहरु सिङ्गार पटार तिर व्यस्त छन । मेरो प्रश्न ?
१) के यो धर्तिमा हामी मानव भन्दा पहिले जात लिएर आएका हौ?
२) के जात व्यवस्था मा कुनै वैज्ञानिक कारण छ ?
सांराशः–
अन्तिममा २१ औ शताब्दीमा आएर पनि मानवले मानवको दर्जा नपाउनु बडो दुर्भाग्यपूर्ण छ । हामी संसारभरिका मानव सबै मानव हौ भन्ने चेतना सबैमा पैदाहोस र सुन्दर समृद्ध र प्रगतिशील समाज तवमात्र सम्भव छ जब समाजका सबै मानव समान र समुन्नत हुन्छन यो हुनको लागि आजको अपरिहार्य काम भनेको हाम्रो पुरातनवादी चिन्तन सोच, धर्म भित्रका गलत संस्कार हरुलाइ परिस्कृत र सवलिकरण गर्दै जात व्यवस्था जस्तो निकृष्ट र घृणित कार्यको जरैदेखि उन्मुलन गर्नु आजको शिक्षित,वौद्विक र प्राज्ञिक जमातको ठुलो भुमिका हुन्छ । नेपालमा झण्डै ६२% भन्दा बढि कम्युनिष्टहरु नीति निर्माणको तहमा छन तर यो छुवाछूत जस्तो अमानवीय पाशविक व्यवहार को अन्त्य गर्न तिर खासै ध्यान गएको देखिदैन ध्यान जाहोस । यदि यो बिषयलाइ गौण ठानियो भने देशमा ठुलो द्वन्द्व प्रायः निश्चित छ । सबैमा चेतना भया ।
(लेखक सिर्पाली त्रिवेणी ६ रुकुम पश्चिम घर भई हाल बैदेशिक रोजगारीमा छन )
