टिकाराम विष्ट
नेपालको सामुदायिक विद्यालय र शैक्षिक गुणस्तर खस्कनुका कारणहरूको समग्र पक्षलाई समेटेर लेख्ने प्रयास गरिएको छ । यस आलेखमा शैक्षिक गुणस्तर खस्किनुको व्यापक कारणहरू, शिक्षण प्रणालीमा सुधारका उपायहरू, अभिभावक, शिक्षक र विद्यालय व्यवस्थापन समितिको भूमिकालाई समेट्दै नेपालको समग्र सामाजिक, सांस्कृतिक, र राजनीतिक सन्दर्भमा शैक्षिक सुधार कसरी गर्ने भन्ने विषयमा चर्चा गरिएको छ । यस आलेखबाट विस्तृत रूपमा विभिन्न पक्षला व्यवस्थित रूपमा विभाजन गरेर प्रस्तुत गर्ने प्रयत्न गरिएको छ ।
नेपालको शैक्षिक प्रणाली विकासको लामो इतिहास छ । तर पछिल्लो समयमा सामुदायिक विद्यालयहरूले सामना गरिरहेको चुनौती भने शैक्षिक गुणस्तर खस्किनु हो । सामुदायिक विद्यालयहरू नेपालको आधारभूत शिक्षा प्रणालीको प्रमुख अंग हुन्, जहाँ ग्रामीण क्षेत्रका लाखौं विद्यार्थीले शिक्षा प्राप्त गर्दै आएका छन्। यस्ता विद्यालयहरूमा विद्यार्थीहरूको सिकाइ स्तर अपेक्षाकृत कम हुँदा सामुदायिक विद्यालयहरूको आलोचना हुँदै आएको छ । तर के शैक्षिक गुणस्तरमा आएको गिरावटको सम्पूर्ण दोष शिक्षकहरूमा मात्र लगाउन मिल्छ त ? यो प्रश्नको उत्तर खोज्नका लागि सम्पूर्ण शिक्षण प्रणाली, पाठ्यक्रम, समाजको भूमिका, राजनीतिक हस्तक्षेप, अभिभावकहरूको सहभागिता, र विद्यालय व्यवस्थापन समितिहरूको भूमिकालाई गहिरो रूपमा विश्लेषण गर्नुपर्छ। यस आलेखले यी सबै पक्षलाई जोड्दै, नेपालमा शैक्षिक सुधारका लागि आवश्यक कदमहरू प्रस्तुत गर्नेछ ।
सामुदायिक विद्यालयको ऐतिहासिक पृष्ठभूमिः
नेपालको सामुदायिक विद्यालयहरूको स्थापना सयौ वर्ष पहिले भएको हो । यी विद्यालयहरूको उद्देश्य गरिब, पिछडिएको वर्ग, र ग्रामीण क्षेत्रका विद्यार्थीहरूलाई सहज, सस्तो, र गुणस्तरीय शिक्षा प्रदान गर्नु हो। तर समयक्रममा यस्ता विद्यालयहरूमा गुणस्तरका समस्या देखिन थालेका छन् ।
शैक्षिक नीतिहरूको प्रभावः
नेपालको शैक्षिक प्रणालीमा सुधार ल्याउन राज्यले विभिन्न नीतिहरू र योजनाहरू बनाएको छ । सन् १९५१ मा आधुनिक शिक्षाको शुरुवात भएपछिको विकास क्रमले नेपालको शैक्षिक सुधारको कथा लेख्न थालेको हो। राष्ट्रिय शिक्षा आयोग (१९६१) को प्रतिवेदनले नेपालमा शिक्षाको पहुँच विस्तार गर्ने, सबैलाई शिक्षा उपलब्ध गराउने उद्देश्य राखेको थियो। तर यी योजनाहरू यथार्थमा कार्यान्वयन गर्न कठिनाइ भएको कारणले शैक्षिक गुणस्तरमा सुधार अपेक्षाअनुरूप हुन सकेको छैन ।
शैक्षिक गुणस्तर खस्किनुका प्रमुख कारणहरू
१. शिक्षकहरूको भूमिकामा चुनौतीहरूः
शिक्षकहरू विद्यालयको प्रमुख आधार स्तम्भ हुन्। तर सामुदायिक विद्यालयमा शिक्षकहरूको भूमिका असफल हुनुका पछाडि केही संबेदनसिल कारण छन्। कतिपय शिक्षकहरूको पेशागत निष्ठा कमजोर हुनु, नियमित रूपमा उपस्थित नहुनु, विद्यार्थीहरूलाई उचित मार्गदर्शन गर्न नसक्नु, र आफ्नो जिम्मेवारीमा कमी गर्नुजस्ता समस्या देखिन्छन्। यद्यपि, यी कमजोरीहरूको पछाडि शिक्षकहरूले सामना गर्ने विविध चुनौतीहरू पनि छन्। पर्याप्त तालिम र स्रोतसाधनको अभावले गर्दा शिक्षकहरूले आफूलाई सशक्त रूपमा प्रस्तुत गर्न सक्दैनन्।
२. अभिभावकहरूको सहभागिता कमीः
शिक्षामा अभिभावकहरूको भूमिकालाई नजरअन्दाज गर्न सकिँदैन । तर नेपालका धेरैजसो ग्रामीण क्षेत्रका अभिभावकहरू आर्थिक समस्याको चरम सिकार छन, जसले गर्दा उनीहरू आफ्ना बालबालिकाको शिक्षामा पर्याप्त ध्यान दिन सक्दैनन्। शिक्षाको महत्त्वबारे चेतनाको अभावले गर्दा उनीहरू विद्यालयका गतिविधिहरूमा सहभागी हुन सक्दैनन्। यसले गर्दा विद्यार्थीहरूको सिकाइमा नकारात्मक असर पर्दछ ।
३. विद्यालय व्यवस्थापनको कमजोरी
सामुदायिक विद्यालयहरूको व्यवस्थापन समितिले विद्यालय सञ्चालनका विविध पक्षहरूमा महत्त्वपूर्ण भूमिका खेल्छ। तर व्यवस्थापन समितिमा प्रायः राजनीतिक हस्तक्षेप हुने गर्छ । विद्यालयमा पारदर्शिता, स्रोत साधनहरूको सही वितरण, र विद्यालयको दीर्घकालीन योजनाको निर्माणमा ध्यान नदिनाले शैक्षिक गुणस्तर खस्किन गएको छ ।
४. राजनीतिक हस्तक्षेपः
नेपालमा सामुदायिक विद्यालयहरूको शिक्षण प्रणालीमा राजनीतिक प्रभावले गहिरो असर पारेको छ । विद्यालय व्यवस्थापनमा राजनीति घुसेको कारणले गर्दा शिक्षकहरूको नियुक्ति, प्रोमोशन, र कार्य सम्पादनमा न्यायसंगत मापदण्डलाई ध्यान नदिइने समस्या छ । यसले गर्दा गुणस्तरीय शिक्षा दिन असहज वातावरण सिर्जना भएको छ ।
५. पाठ्यक्रम र शिक्षण विधिमा समस्याः
नेपालको शैक्षिक पाठ्यक्रमले धेरै हदसम्म थ्योरिटिकल पक्षलाई महत्त्व दिएको छ । तर ग्रामीण क्षेत्रका विद्यार्थीहरूका लागि व्यावहारिक र स्थानीय सन्दर्भमा आधारित शिक्षण विधिको कमी छ । पाठ्यक्रमले विद्यार्थीहरूको स्थानीय आवश्यकतालाई सम्बोधन गर्न नसक्दा उनीहरूको सिकाइमा चुनौतीपुर्ण छ । ब्यबहारिक र वस्तुनिष्ठ पाठ्यक्रम नहुदा थप चुनौतिको विषय बनेको छ ।
शिक्षकहरूः दोषी वा बलिको बोको ?
शैक्षिक गुणस्तर खस्किनुमा शिक्षकहरूलाई मात्र दोष दिने प्रवृत्ति देखिन्छ । तर शिक्षण प्रणालीको कमजोर संरचना, व्यवस्थापनको असक्षमता, र राजनीतिक हस्तक्षेपका कारण शिक्षकहरूलाई सधैं बलिको बोको बनाइएको छ । शिक्षकहरूलाई गुणस्तरीय तालिमको व्यवस्था गर्नुपर्नेमा, उनीहरूलाई व्यवस्थापनले सही वातावरण उपलब्ध गराउनु आवश्यक छ। शिक्षकहरूको पेशागत क्षमता विकासका लागि राज्यले दीर्घकालीन नीति निर्माण गर्नुपर्ने हुन्छ ।
शिक्षकहरूको तालिम र प्रोत्साहनको आवश्यकता
सामुदायिक विद्यालयमा कार्यरत शिक्षकहरूलाई नियमित तालिम उपलब्ध गराउन राज्यले प्राथमिकता दिनुपर्छ । शिक्षकहरूले नवीनतम शिक्षण विधि र प्रविधिको प्रयोग गरी शिक्षण गर्नुपर्छ। साथै, तलब, भत्ता, र अन्य प्रोत्साहनका योजनाहरूबाट शिक्षकहरूको मनोबल उच्च राख्न सकिन्छ ।
अभिभावक र समाजको भूमिकाः
शिक्षा भनेको केवल विद्यालय र शिक्षकको मात्र जिम्मेवारी होइन। यसको सफलतामा अभिभावकहरूको पनि ठूलो भूमिका हुन्छ। सामुदायिक विद्यालयहरूमा धेरैजसो अभिभावकहरू आर्थिक रूपमा कमजोर र शिक्षित नभएको कारणले गर्दा आफ्ना बालबालिकाको शिक्षामा पर्याप्त ध्यान दिन सकिरहेका छैनन्। अभिभावकहरूलाई शिक्षाको महत्त्व बुझाउन विभिन्न सचेतना कार्यक्रमहरू सञ्चालन गर्न आवश्यक छ । साथै, अभिभावकहरूको सहभागिता विद्यालयका गतिविधिहरूमा बढाउन विभिन्न अभिभावक–शिक्षक छलफल कार्यक्रमहरू आयोजना गरिनुपर्छ।
विद्यालय व्यवस्थापन समितिको भूमिका र सुधारका उपायहरूः
विद्यालय व्यवस्थापन समितिको भूमिका विद्यालयको दीर्घकालीन सुधारका लागि महत्त्वपूर्ण छ। समितिले विद्यालयको सम्पूर्ण सञ्चालन, स्रोतसाधनको व्यवस्थापन, शिक्षकहरूको निगरानी, र विद्यालयको गुणस्तर सुधारका लागि जिम्मेवार हुनुपर्छ । तर नेपालका धेरैजसो सामुदायिक विद्यालयमा समितिहरू निष्क्रिय देखिन्छन्। यसलाई सुधार गर्न निम्न उपायहरू प्रभावकारी हुन सक्छन ः
१. पारदर्शी व्यवस्थापन प्रणालीः
विद्यालयको बजेट, स्रोत साधनहरूको उपयोग, र शिक्षण सामग्रीहरूको व्यवस्थापन पारदर्शी हुनुपर्छ। समितिले विद्यालयका गतिविधिहरूमा सक्रिय भूमिका खेल्नुपर्छ र दीर्घकालीन सुधारका लागि योजना बनाउनुपर्छ ।
२. समितिमा राजनीतिक हस्तक्षेपको अन्त्यः
विद्यालय व्यवस्थापन समितिमा हुने राजनीतिक हस्तक्षेपले शिक्षण प्रणालीमा विकृति ल्याएको छ । समितिमा योग्य र जिम्मेवार व्यक्तिहरूलाई मात्र समावेश गर्नुपर्छ, जसले विद्यालयको शैक्षिक गुणस्तर सुधारमा योगदान पु¥याउन सक्छन् ।
पाठ्यक्रम र सामाजिक परिवेशको सम्बन्धः
नेपालको पाठ्यक्रमले देशको विविधतामा आधारित सामाजिक, सांस्कृतिक, र आर्थिक परिवेशलाई समेट्नुपर्ने आवश्यकता छ। ग्रामीण क्षेत्रका विद्यार्थीहरूको सिकाइ स्तर, आर्थिक अवस्था, र स्थानीय आवश्यकता बुझेर पाठ्यक्रमलाई परिमार्जन गर्नुपर्ने हुन्छ। यसका लागि पाठ्यक्रमलाई स्थानीय सन्दर्भअनुकूल बनाउन जरुरी छ ।
पाठ्यक्रममा व्यावहारिक ज्ञानको समावेशः
वर्तमान पाठ्यक्रम प्रायः सैद्धान्तिक पक्षमा केन्द्रित छ। विद्यार्थीहरूले वास्तविक जीवनका समस्याहरू समाधान गर्न सिक्नुपर्छ। व्यावहारिक ज्ञान र सीप आधारित शिक्षालाई पाठ्यक्रममा समावेश गर्नुपर्छ। यसले विद्यार्थीहरूलाई सामाजिक, आर्थिक, र प्राविधिक क्षेत्रमा सशक्त बनाउन मद्दत गर्नेछ ।
स्थानीय सन्दर्भअनुसार पाठ्यक्रमको परिमार्जनः
पाठ्यक्रमलाई ग्रामीण र शहरी क्षेत्रका विद्यार्थीहरूको आवश्यकताअनुसार परिमार्जन गर्नुपर्छ। स्थानीय सन्दर्भमा आधारित शिक्षण विधि र सामग्रीले विद्यार्थीहरूको रुचि बढाउन सक्छ ।
प्राविधिक र व्यावसायिक शिक्षाको महत्त्व
नेपालको वर्तमान शैक्षिक प्रणाली प्रायः शैक्षिक सैद्धान्तिक ज्ञानमा आधारित छ, जसले गर्दा विद्यार्थीहरू वास्तविक जीवनमा आवश्यक सीप र व्यवसायिक दक्षता हासिल गर्न असमर्थ देखिन्छन्। प्राविधिक र व्यावसायिक शिक्षाले विद्यार्थीहरूलाई कार्यक्षेत्रमा आवश्यक सीप, प्रविधि, र व्यवसायिक ज्ञान प्रदान गर्छ, जसले उनीहरूलाई मात्र दक्ष श्रमिक बनाउन मद्दत गर्दैन, साथै रोजगारीका अवसरहरू पनि सिर्जना गर्छ । नेपाल जस्तो विकासशील देशमा, जहाँ बेरोजगारी दर उच्च छ, प्राविधिक र व्यावसायिक शिक्षाको आवश्यकता अझ बढी महत्त्वपूर्ण बनेको छ। यसले केवल विद्यार्थीहरूको व्यक्तिगत विकासमा मात्र नभई देशको समग्र आर्थिक विकासमा पनि ठूलो योगदान पु¥याउँछ ।
१. रोजगारीका अवसरहरू सिर्जना
प्राविधिक र व्यावसायिक शिक्षा विद्यार्थीसँग प्रत्यक्ष कार्यक्षेत्रमा प्रयोग गर्न सकिने सीपहरू विकसित गराउँछ। यस प्रकारको शिक्षाले विद्यार्थीहरूलाई विभिन्न उद्योग, निर्माण, सेवा क्षेत्र, र कृषि क्षेत्रमा काम गर्न सक्षम बनाउँछ। नेपालजस्तो देशमा, जहाँ धेरै युवाहरू वैदेशिक रोजगारीका लागि जाने प्रवृत्ति बढ्दो छ, प्राविधिक शिक्षा प्राप्त युवाहरूलाई आफ्नै देशमा राम्रो रोजगारीका अवसरहरू मिल्न सक्छ । फलस्वरूप, देशको आर्थिक अवस्थामा सुधार आउन सक्छ।
२. उद्यमशीलता विकास
प्राविधिक र व्यावसायिक शिक्षाले विद्यार्थीहरूलाई आफ्नै उद्यम सुरू गर्न, नयाँ व्यवसाय सञ्चालन गर्न, र आत्मनिर्भर बन्न प्रेरित गर्छ। व्यवसायिक सीपले विद्यार्थीहरूलाई स्वरोजगारका अवसरहरू प्रदान गर्छ, जसले गर्दा उनीहरूमा उद्यमशीलताको भावना विकसित हुन्छ। यसले देशमा निजी व्यवसायहरू, साना उद्योगहरू, र उत्पादन क्षेत्रको विस्तारमा योगदान पु¥याउँछ, जसले नेपालजस्तो देशको आर्थिक स्थायित्वमा बल पु¥याउन सक्छ ।
३. विद्यार्थीहरूको रुचि र सहभागिता बढाउँछ
व्यावसायिक र प्राविधिक शिक्षा सैद्धान्तिक शिक्षाभन्दा फरक भएकाले धेरैजसो विद्यार्थीहरूको रुचि यसतर्फ बढी देखिन्छ। नेपालका धेरैजसो विद्यार्थीहरू, विशेष गरी ग्रामीण क्षेत्रका विद्यार्थीहरू, व्यावहारिक ज्ञानमा आधारित शिक्षालाई बढी महत्त्व दिन्छन्। प्राविधिक शिक्षाले उनीहरूलाई सिधा कामको अवसर र आर्थिक समृद्धिको सम्भावना देखाउँछ । यस्तो शिक्षाले विद्यार्थीहरूको मनोबल बढाउँछ र उनीहरूलाई अध्ययनप्रति आकर्षित गर्न सहयोग पु¥याउँछ ।
४. अवसरहरूको विविधीकरण
प्राविधिक र व्यावसायिक शिक्षाले विद्यार्थीहरूलाई साना तथा ठूला उद्योगहरूमा काम गर्न सक्ने बनाउनुपर्छ। यसका साथै, कृषिमा आधारित व्यावसायिक शिक्षाले ग्रामीण अर्थतन्त्रलाई बलियो बनाउन र प्रविधिको प्रयोग गरेर कृषिमा नवप्रवर्तन गराउन सहयोग पु¥याउँछ। विशेष गरी, नेपालमा कृषि प्रमुख पेसा भएकोले यस क्षेत्रमा व्यावसायिक शिक्षाको विकासले नयाँ अवसरहरू सृजना गर्न सक्छ ।
५. वैदेशिक रोजगारीमा प्रतिस्पर्धात्मक क्षमता
नेपालका धेरै युवा वैदेशिक रोजगारीमा निर्भर छन् । तर त्यहाँ उनीहरूको दक्षतामा कमी भएकोले निम्न स्तरका काम गर्नुपर्ने अवस्था आउँछ। प्राविधिक शिक्षा प्राप्त युवाहरू वैदेशिक श्रम बजारमा उच्च प्रतिस्पर्धात्मक क्षमता हासिल गर्न सक्छन्। यसले उनीहरूलाई राम्रो तलब र सुविधायुक्त रोजगारी दिलाउन मद्दत गर्छ, जसले गर्दा देशमा वैदेशिक मुद्रा आप्रवाह पनि बढ्न सक्छ।
पाठ्यक्रममा सुधारका उपायहरू
नेपालको शैक्षिक पाठ्यक्रममा सुधार गर्नुपर्छ ताकि यसले सामाजिक परिवेश, विद्यार्थीहरूको आवश्यकता, र आधुनिक प्रविधिलाई समेट्न सकोस्। पाठ्यक्रम सुधारका लागि केही उपायहरू निम्न छन ।
१. स्थानीय सन्दर्भमा आधारित पाठ्यक्रम
पाठ्यक्रमलाई स्थानीय सन्दर्भअनुसार परिमार्जन गर्नुपर्छ । ग्रामीण क्षेत्रका विद्यार्थीहरूको लागि व्यावहारिक, कृषि, र उद्यमशीलतासँग सम्बन्धित विषयहरू समावेश गरिनुपर्छ ।
२. सीपमूलक शिक्षा
विद्यार्थीहरूलाई सिर्जनशील र सीपमूलक शिक्षा दिनुपर्छ। यसका लागि प्राविधिक शिक्षामा विशेष जोड दिनुपर्छ, जसले विद्यार्थीहरूको कार्यक्षेत्रमा पहुँच सहज बनाउँछ।
३. डिजिटल र प्रविधिमा आधारित शिक्षण
२१औं शताब्दीको प्रतिस्पर्धात्मक संसारमा प्रविधि शिक्षा अपरिहार्य भएको छ। डिजिटल र प्रविधिमा आधारित शिक्षण विधिले विद्यार्थीहरूलाई भविष्यमा आउने चुनौतीहरूको सामना गर्न सक्षम बनाउँछ। नेपालका ग्रामीण विद्यालयहरूमा समेत सूचना प्रविधिको पहुँच बढाउन आवश्यक छ।
४. सैद्धान्तिक र व्यावहारिक शिक्षाको सन्तुलन
वर्तमान शिक्षण विधिमा सैद्धान्तिक ज्ञानलाई मात्र प्राथमिकता दिइएको छ। तर यसलाई व्यावहारिक ज्ञान र सीपसँग सन्तुलन गर्नुपर्ने आवश्यकता छ। व्यावसायिक अभ्यास, सीपमूलक शिक्षण, र परियोजना आधारित सिकाइले विद्यार्थीहरूलाई व्यवहारिक रूपमा दक्ष बनाउँछ।
– सुधारका लागि राज्यको भूमिकाः
नेपालको शैक्षिक प्रणाली सुधार गर्न राज्यको प्रमुख भूमिका हुन्छ। सामुदायिक विद्यालयहरूमा गुणस्तर सुधार गर्न सरकार र सम्बद्ध निकायले निम्न उपायहरू अपनाउन सक्छन्ः
१. शिक्षकहरूको क्षमता विकास
शिक्षकहरूको नियमित तालिम, दक्षता अभिवृद्धि, र व्यावसायिक विकासका लागि सरकारबाट आवश्यक योजना ल्याइनुपर्छ । शिक्षकहरूलाई नवीनतम शिक्षण विधि, प्रविधि, र पाठ्यक्रममा परिमार्जनबारे जानकारी दिनुपर्छ ।
२. वित्तीय स्रोत र व्यवस्थापन
सामुदायिक विद्यालयहरूको वित्तीय व्यवस्थापनलाई पारदर्शी र कुशल बनाउन सरकारले ध्यान दिनुपर्छ। विद्यालयमा स्रोतसाधनको अभाव नहोस् भन्ने सुनिश्चित गर्नुपर्छ, जसले शिक्षकहरूलाई प्रभावकारी रूपमा पढाउन सहयोग पु¥याउँछ ।
३. प्राविधिक र व्यवसायिक शिक्षाको प्रवर्धन
सरकारले व्यावसायिक र प्राविधिक शिक्षाको विस्तारमा विशेष जोड दिनुपर्छ। यसका लागि सहर तथा ग्रामीण क्षेत्रमा प्राविधिक शिक्षालयहरूको स्थापना, तालिम केन्द्रहरूको विकास, र निजी क्षेत्रसँगको सहकार्य आवश्यक छ ।
४. राजनीतिक हस्तक्षेपको अन्त्य
सामुदायिक विद्यालयहरूमा हुने राजनीतिक हस्तक्षेपलाई नियन्त्रण गर्न कडा नीति अपनाउनुपर्ने आवश्यकता छ। विद्यालय व्यवस्थापन समितिमा पारदर्शिता र योग्यता आधारित सदस्य चयन प्रणाली लागू गर्नुपर्छ।
निष्कर्ष
नेपालको शैक्षिक गुणस्तर सुधारमा सामुदायिक विद्यालयहरूले महत्त्वपूर्ण भूमिका खेल्छन् । तर हालका चुनौतिहरू सामना गर्न शिक्षक, अभिभावक, व्यवस्थापन, राज्य, र समाज सबैको एकीकृत प्रयास आवश्यक छ । शिक्षकहरूले आफ्नो भूमिकालाई जिम्मेवारीपूर्वक निर्वाह गर्नुपर्छ भने अभिभावकले आफ्ना बालबालिकाको शिक्षामा सक्रिय सहभागिता जनाउनुपर्छ ।
विद्यालय व्यवस्थापन समितिहरूले गुणस्तरीय शिक्षा प्रदान गर्न ध्यान दिनुपर्छ। पाठ्यक्रमलाई स्थानीय सन्दर्भअनुसार परिमार्जन गरी व्यावहारिक ज्ञानलाई बढी महत्त्व दिनुपर्छ। प्राविधिक र व्यावसायिक शिक्षालाई प्रोत्साहन दिएर देशको समग्र आर्थिक र सामाजिक विकासमा योगदान पु¥याउन सकिन्छ ।
नेपालको शैक्षिक सुधारको यात्रामा शिक्षक, अभिभावक, विद्यालय व्यवस्थापन, राज्य र समाज सबैले आ–आफ्नो जिम्मेवारी बहन गर्दै अघि बढ्नुपर्छ। जब यी सबै पक्षहरू एकीकृत रूपमा मिलेर कार्य गर्छन्, मात्र सामुदायिक विद्यालयहरूको शैक्षिक गुणस्तरमा सुधार आउन सम्भव हुनेछ ।
लेखक विष्ट सरस्वती मावी सल्ले रूकुम पश्चिममा कार्यरत अंग्रेजी शिक्षक हुनुहुन्छ । उहाँले धेरै विद्यार्थीहरुले रुचाएको शिक्षा सम्बन्धी युट्युब च्यानल Viral Guru NPL पनि चलाउनुहुन्छ ।
